Çocukluğumda radyoda duyardık, annem de arada bir mırıldanırdı: “Perişan saçlarım, aşkımın ağıdır” diye başladığını sandığım şarkıyı. Aşkı uğruna ya da sonucunda çile çeken bir kadının yakınmaları diye düşünürdüm.
Birkaç yıl önce annem televizyonda TRT’nin Türk Sanat Müziği programlarından birini izlerken bu şarkı başladı ve ekranın altında başlığı belirdi: “Perişan Saçların.” Yanlış yazdılar derken sözleri dinlemeye başladım ve baktım ki yanlış olan benmişim, meğerse konu “benim” değil, “senin” perişan saçların imiş:
Perişan saçların aşkımın ağıdır
İncecik telleri kalbimin bağıdır
“Bir adam bir kadının perişan haldeki saçlarına neden serenat yapar ki?” sorusu geldi aklıma, yanıtı da arkadan gelen dizelerde buluverdim:
Gel gülüm, kaçma gel, sevişmek çağıdır
Yani, “güftekârın niyeti bozuk, yatağa götürmeye çalışıyor” sonucunu çıkardım.
Sonraki günlerde konuyu anlattığım arkadaşlar yorumumu matrak ama dar açılı buldular. Başka nasıl yorumlanabileceğini bilemeyecek kadar erkek egemen çevrelerde büyümüş olmamın sonucu olabilir.
Benim çocukluğumda kadınlar sabahın köründe fırlayıp çayı koyar, kahvaltıyı hazırlarlardı, öncelikle evin erkeği işe gitmeden önce karnını doyurabilsin diye. Erkek çıktıktan sonra gün boyunca durmamacasına didinirlerdi: yiyecek alışverişi, çocukların bakımı, temizlik, çamaşır, ütü, evin onarımı ve daha bir yığın işe koşuşturur, öğleden sonra da, yani erkeğin “yorgun argın” eve gelme saati yaklaşınca yemek telaşı başlardı. (Erkeğin genellikle gün boyu bir dairede, yazıhanede ya da dükkanda oturduğu toplum kesimlerinden söz ediyorum.) Akşam yemeğinden sonra görüntü çoğu evde aynıydı: Pijamalarını çekip oturmuş, sigarasını tüttürüp gazetesini okuyan erkek, okul ödevini yapan çocuklar ve bulaşıkları bitirmiş, çocuklara ve erkeğe meyve soyup dilimlerken yorgunluktan gözleri kapanan, perişan saçlı kadın ya da kadınlar. Bir de radyo çalardı bir kenarda.
İngilizcedeki “music”in karşılığı olarak Türkçede dördü de aynı Grekçe kökenden gelen, aynı olguya işaret eden (1) müzik, (2) musiki, (3) musıki, (4) mûsıkî sözcükleri kullanılıyor. Bu farklılığın temel işlevi birini kullanan kesimin diğerlerinden pek hazzetmediğini, aynı görüşte olmadığını göstermesi oluyor: “Türk musıkisi eseri” karşısında “Batı müziği yapıtı.”
Sözcüğün kökeni Zeus’un bilim ve sanatlara nezaret eden dokuz kızına verilen addan (Muse) geliyor. Sözcük sonradan Batı dillerinde sanatçıya “ilham” veren gizemli güç karşılığı olarak kullanılmaya başlanıyor ve bu hep ya doğrudan bir kadın ya da dişi bir güç olarak görülüyor. Sanatçı da tabii ki hemen her zaman bir erkek oluyor.
Ben bu “perişan saçların” uyanışımdan sonra merak ettim, daha önceleri pek ilgilenmediğim Türk sanat müziği güftelerine bir bakayım dedim. Şimdilerde internet nedeniyle zor bir iş değil bunu yapmak. Ve söz yazarlarının ilham kaynakları, yani oturup şarkı sözü yazmaya karar vermelerine neden olan hanımlarla ilişkileri konusunda çok tuhaf bir şeyler çıkmaya başladı karşıma.
Benim hiç de kapsamlı ve sistematik olmayan, öylesine taramalarım sonucunda vardığım izlenim şu:
Ondokuzuncu yüzyıl klasik Osmanlı müziği sözlerinde (ne dediklerini anlamakta zorlansam da) sevgiliye övgüye, güzellik betimlemelerine sık rastlanıyor ve benzetme ve metaforlar yüzeysel ve ucuz değil. Yakınma da bolca var tabii ki ama konular daha evrensel: sevgilinin ölümü, yaşlanmak, özlem, kader, dünya hali gibi. (Prof. Cevat Çapan’ın klasik müzik güftelerinin Shakespeare’deki karşılıklarını saptamak gibi ilginç bir merakı ve makalesi var.*)
Sıra yirminci yüzyılın ilk yarısında doğan söz yazarlarına gelince halinden şikayetçi, sürekli ağlamaklı, efkarlı, buruk (ve epeyce anason koktuğunu sandığım) bir erkek belirmeye başlıyor. Şarkıların yüzde kaçının bu adamın kafa yapısını yansıttığını bilemiyorum ama sayının bayağı yüksek olduğu ortada:
Ölüyorum kederimden
El içine çıkmaya yüzüm kalmadı
Ömrüm hiç gibi geçti
Derdin ne hâlin ne diye soran olmadı
(Söz: Mustafa Sayan)Kaybolan yıldız gibi
Çıldırtan yalnız gibi
Ağlayan bir kız gibi
Harâb ettim kendimi
(Sedat Ergintuğ)Kayboldum kaybolan yıllar içinde
Gönlümce bir zaman yaşayamadım
Ağladım mı? Güldüm mü?
Yaşadım mı? Öldüm mü?
Bir kısa gün gibi bir ömür geçti de anlayamadım
(Metin Eryürek)Acı nedir anlardın
Bana şöyle bir baksan
Gözlerimle ağlardın
Eğer ağlayacaksan
(Samim Arıksoy)
Bu adam çoğu zaman efkarını kendisine “yamuk yapılmış” olmasıyla açıklıyor. Bu yamuğu yapan da genelde söz yazarına yüz vermemiş ya da terk etmiş olan kadın oluyor (ilham kaynağı yani). Şarkıların çok ciddi bir bölümü bu kadını suçluyor, azarlıyor ya da sitem ediyor:
Kader diyemezsin sen kendin ettin
Aşkıma sevgime ihanet ettin
Yalvarışın çok geç beni kaybettin
Dönme artık seni ben de terk ettim
(Ali İhsan Kısaç)Kapın her çalındıkça o mudur diyeceksin
Beni kaybettin artık sen çok bekleyeceksin
Hele bir yalnız kal da nasılmış göreceksin
(Yusuf Nalkesen)Olanlar oldu geçti artık sen ne dersen de
Benim kadar suçlusun, suçlusun bunda sen de
Tek ben mi sebep oldum bu hâle gelmemize
(Yusuf Nalkesen)Terk edip gitmekse maksadın eğer
Yalvarıp diyemem biraz daha kal
Üzgünüm diyorsun bu ne fark eder
Hoşça kal vefâsız, artık hoşça kal
(Sami Derintuna)Acı bir gözyaşı oldun yine yaktın beni sen
Küsmemiştin, dönecektin bana bir gün hani sen?
Issız akşamların ardında bıraktın beni sen
Nerde kaldın dönecektin bana bir gün hani sen?
(Mehmet Tûran Yarar)Kalbimde açılmış dağılan bir kuru güldün
Bir tel saçını istediğim gün bana güldün
Vermem diyerek hem beni, hem kendini üzdün
(Halit Bekir Sabarkan)
Şarkıların epeycesinde de azar ve sitem güftekârın acısını dindirmeye yetmiyor, işi düpedüz hakarete, aşağılamaya ve özellikle de kadına yaşlandıkça çirkinleştiğini ya da çirkinleşeceğini hatırlatarak teselli bulmaya vardırıyor:
Öyle dudak büküp hor gözle bakma
Bırak küçük dağlar yerinde dursun
Çoktan unuturdum ben seni, çoktan
Ah bu şarkıların gözü kör olsunGüzelsen güzelsin, yok mu benzerin?
Goncadır ilk hâli bütün güllerin
Aklımda kalmazdı yüzün, ellerin
Ah bu şarkıların gözü kör olsun
(Şahin Çandır)Sen kimseyi sevemezsin, sevmeyeceksin, sevmeyeceksin
Rüzgârların önünde kuru bir yaprak gibi sürükleneceksin
Şefkat nedir, aşk nedir, ömrünce bilmeyeceksin
(Dr. Doğan Işıksaçan)Sen vefâsız bir peri, sen zâlimin birisin
Sen bu aşka, sevgiye hiç de lâyık değilsin
Elden ele dolaşan boş bir kadeh gibisin
(Mehmet Erbulan)Saçların târumar, gözlerinde nem
Ateşe benzerdin küle dönmüşsün
Hayâl mi gerçek mi gördüğüm bilmem
Elden ele gezen güle dönmüşsün
Bir eser kalmamış eski hâlinden
Yazık geçmez akçe pula dönmüşsün
(Erdoğan Ünver)Kalacak sanma bu çağın, bu güzellik solacak
O samur saçlara bir günde beyazlar dolacak
Şu geçen şen seneler kalbine hicrân olacak
(Nâhit Hilmi Özeren)
İki konuya dikkat çekmek istiyorum:
Birincisi, 1950’lerde doğmuş kuşağın çocukluğu, onların anababalarının yaşamlarının da büyük bölümü radyoyla geçti. Dinlenebilecek “istasyon” sayısı çok azdı ve radyo klasik Batı müziği çalmadığı sürece kapatılmazdı. Haberler birinci, klasik Türk müziği ikinci derecede dinlemeye değer yayın olarak görülürdü.
Yani, yukarda örneklerini verdiğim sızlanmacı ve saldırgan tavır, kültürel kod dağarcığına kendi çapında ama damardan giriyordu. Buna, varolan kodların ürettiği bir söylemin dönüp ürediği kaynağı sürekli beslemesi olarak da bakılabilir. Ve müzikle paketlenmiş ileti her yerde, her zaman kana çok daha çabuk karışır.
İkincisi: Merak edenler yukardaki dizeleri internette araştırırlarsa karşılarına çok sayıda icra örneği çıkacaktır. Ve bu eserleri yana yakıla, güftekâr ve bestekârın efkârını “hissederek okuyan” şarkıcıların en azından yarısının kadın olduğunu göreceklerdir.
Dünyanın her yerinde şarkılarda sözler müziğin arkasında kalır, ne dendiğine pek dikkat edilmez. “Kaşlarının arasına domdom kurşunu değdi” diyen türküyle göbek atmaya benzer tuhaflıklar her yerde olur. Ancak, yukarda örneklerini verdiğim söylemin yenip yutulabilmesi, özellikle de kadınların bunları içtenlikle söylemesindeki tuhaflığın benzersiz olduğunu düşünüyorum.
___________________
*”Musiki Aşkı Besliyorsa Eğer,” Cevat Çapan, Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tiyatro Araştırmaları Dergisi:
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/13/1187/13723.pdf
İsteyen Okusun 